આપણે કોઈને ઍસેટ ભેટ આપીએ અથવા વારસામાં આપીએ તો તેના પર કૅપિટલ ગેઇન (મૂડીલાભ)ની ગણતરી કેવી રીતે કરવામાં આવે છે એના વિશે આજે વાત કરીએ. સૌથી પહેલાં તો એ કહેવું ઘટે કે કૅપિટલ ઍસેટ હોય તો જ કૅપિટલ ગેઇનની વાત આવે. કોઈ પણ સ્થાવર મિલકતને કૅપિટલ ઍસેટ ગણવામાં આવે છે. જે ઍસેટ જંગમ હોય અથવા તો હેરફેર કરી શકાય એવી હોય તેને કૅપિટલ ઍસેટ ગણવામાં આવતી નથી, પરંતુ અપવાદ તરીકે ઘરેણાં, પુરાતત્ત્વ વસ્તુઓ, ચિત્રકારોએ દોરેલાં ચિત્રો, શિલ્પો કે નિશ્ચિતપણે કૅપિટલ ઍસેટ ગણાવાયેલી કળાકૃતિઓનો તેમાં સમાવેશ થાય છે.
કૅપિટલ ઍસેટ પર કૅપિટલ ગેઇન ટૅક્સ લાગુ પડવા માટે તેનો હોલ્ડિંગ પીરિયડ એટલે કે ઍસેટ તમારી પાસે કેટલા સમયથી છે એ સમયગાળો મહત્ત્વનો હોય છે. હોલ્ડિંગ પીરિયડને શોર્ટ ટર્મ (ટૂંકો ગાળો) અને લોંગ ટર્મ (લાંબો ગાળો) એમ બે શ્રેણીમાં વિભાજિત કરવામાં આવ્યો છે. આ બન્ને સમયગાળા માટેના કરવેરાના દર અલગ અલગ હોય છે.
કોઈ કૅપિટલ ઍસેટ ટ્રાન્સફર કરો તેની પહેલાં ૩૬ મહિના કરતાં વધુ સમય સુધી તમારી પાસે રહી હોય તો તેને લોંગ ટર્મ કૅપિટલ ઍસેટ કહેવામાં આવે છે. અહીં પણ એક અપવાદ છે. લિસ્ટેડ શેર, ઈક્વિટી મ્યુચ્યુઅલ ફંડ, વગેરે જેવી કેટલીક ઍસેટનો હોલ્ડિંગ પીરિયડ ૧૨ મહિના કરતાં વધારે હોય તો તેને લોંગ ટર્મ ગણવામાં આવે છે. કંપનીના અનલિસ્ટેડ શેર અને સ્થાવર મિલકત માટે હોલ્ડિંગ પીરિયડ ૨૪ મહિનાનો હોય તો તેને લોંગ ટર્મ કહેવાય છે.
કૅપિટલ ઍસેટ વેચવામાં આવે ત્યારે તેમાંથી એ ઍસેટના ટ્રાન્સફર માટે લાગુ પડેલા ખર્ચ, ઍસેટ પ્રાપ્ત કરવા માટેના ખર્ચ તથા સુધારણા માટે કરાયેલા ખર્ચને વેચાણની રકમમાંથી બાદ કર્યા પછી જ કૅપિટલ ગેઇનની ગણતરી કરવામાં આવે છે. લોંગ ટર્મ કૅપિટલ ઍસેટ વેચવામાં આવે તો ઇન્ડેક્સેશન બેનિફિટ મળે છે.
કૅપિટલ ઍસેટ ટ્રાન્સફર કરવામાં આવે ત્યારે કૅપિટલ ગેઇન થયો કહેવાય, પરંતુ અમુક પ્રકારના વ્યવહારોમાં ઍસેટ ટ્રાન્સફર થવા છતાં તેને કૅપિટલ ગેઇન કહેવાતો નથી. આ પ્રકારના ટ્રાન્સફરમાં ભેટ દ્વારા, વારસાખત દ્વારા થતા ટ્રાન્સફરનો સમાવેશ થાય છે. જોકે, અહીં જણાવવું રહ્યું કે ભેટ કોણે આપી છે તેના આધારે ભેટના પ્રાપ્તકર્તાને કરવેરો લાગુ પડે છે. તેનું કારણ એ છે કે દરેક પ્રકારની ભેટ કરમુક્ત હોતી નથી. આવક વેરા ધારા હેઠળ ભેટને લગતા નિયમો ઘણા જટિલ છે. એક વણલખ્યો નિયમ કહે છે કે સગાઓ પાસેથી મળેલી ભેટને આવક વેરા ધારા હેઠળ કરવેરો લાગુ પડતો નથી.
જેને ભેટ કે વારસા દ્વારા કૅપિટલ ઍસેટ મળી હોય એ વ્યક્તિ પછીથી એ ઍસેટ ટ્રાન્સફર કરે તો એને કૅપિટલ ગેઇન થયો કહેવાય. આ કિસ્સામાં કૅપિટલ ઍસેટ પ્રાપ્ત કરવાના ખર્ચ તરીકે અગાઉના માલિકને થયેલો ખર્ચ ગણતરીમાં લેવામાં આવશે. એ કૅપિટલ ઍસેટનો હોલ્ડિંગ પીરિયડ પણ અગાઉના માલિકે કૅપિટલ ઍસેટ પ્રાપ્ત કરી હોય એ તારીખથી ગણવામાં આવશે. દા.ત. રવિ મહેતાને એના પિતા પાસેથી વારસામાં ઘર ડિસેમ્બર ૨૦૧૯માં મળ્યું. એ ઘર એમણે માર્ચ ૨૦૨૧માં ૫૦ લાખ રૂપિયામાં વેચી દીધું. ઘર વેચતી વખતે ૫૦ હજાર રૂપિયાની દલાલી ચૂકવી. એ ઘર રવિના પિતાએ એપ્રિલ ૨૦૦૩માં ૮ લાખ રૂપિયામાં ખરીદ્યું હતું. એ ઘર રવિને વારસામાં મળ્યું હોવાથી ડિસેમ્બર ૨૦૧૯માં એને કોઈ કરવેરો લાગુ પડ્યો નહીં. ઘર એણે માર્ચ ૨૦૨૧માં વેચ્યું ત્યારે એણે કરવેરો ભરવાનો આવશે. આ કિસ્સામાં હોલ્ડિંગ પીરિયડ ડિસેમ્બર ૨૦૧૯થી નહીં, પણ એપ્રિલ ૨૦૦૩થી ગણવામાં આવશે. ઘર ૨૪ મહિના કરતાં વધુ સમય સુધી રવિ પાસે રહ્યું હોવાથી એને લોંગ ટર્મ કૅપિટલ ઍસેટ ગણીને એના પર લોંગ ટર્મ કૅપિટલ ગેઇન લાગુ પડશે. આ કિસ્સામાં ઇન્ડેક્સેશન બેનિફિટ મળી શકે છે. ઇન્ડેક્સેશન વિશે આપણે અગાઉ આ કટારમાં વાત કરી ગયા છીએ. રવિ મહેતાને થયેલો કૅપિટલ ગેઇન ૨૭.૫૦ લાખ રૂપિયા કહેવાય (વેચાણનું મૂલ્ય (૫૦ લાખ) – દલાલી (૫૦ હજાર) – ઇન્ડેક્સેશન કોસ્ટ ઑફ એક્વિઝિશન (૨૨ લાખ)). આમ, રવિને ૨૭.૫૦ લાખ રૂપિયા પર કૅપિટલ ગેઇન્સ ટૅક્સ લાગુ પડે.
————
પ્રશ્નઃ મને મારી મમ્મીના વારસામાં ઘરેણાં મળ્યાં છે. મમ્મીએ વર્ષ ૨૦૦૨માં એ ઘરેણાં ૨૦ લાખ રૂપિયામાં ખરીદ્યાં હતાં. હવે હું એ ઘરેણાં મારી પૌત્રીને ભેટ આપવા માગું છું. મારે કેટલો કૅપિટલ ગેઇન્સ ટૅક્સ ભરવો પડશે?
ઉત્તરઃ તમે પૌત્રીને ઘરેણાં ભેટ આપી રહ્યા હોવાથી કૅપિટલ ગેઇન્સ ટૅક્સ લાગુ નહીં પડે, કારણકે પૌત્રી સગાની વ્યાખ્યામાં સામેલ છે. પૌત્રીએ પણ એ ભેટ સ્વીકારતી વખતે કોઈ કરવેરો ભરવો નહીં પડે. જો એ ભવિષ્યમાં ઘરેણાંનું વેચાણ કરશે તો કરવેરાના હેતુસર અગાઉના માલિક એટલે કે તમને ઘરેણાં માટે થયેલો ખર્ચ ગણતરીમાં લેવાશે. તમને પણ ઘરેણાં ભેટમાં મળ્યાં હતાં તેથી તમારી અગાઉના એટલે કે તમારાં મમ્મીના ખર્ચને ધ્યાનમાં લેવાશે. તમારાં મમ્મીને થયેલો ખર્ચ ૨૦ લાખ રૂપિયા હતો તેથી એ રકમ ગણતરીમાં લેવામાં આવશે.
———————————–
નીતેશ બુદ્ધદેવ
ચાર્ટર્ડ અકાઉન્ટન્ટ, કરવેરા અને પર્સનલ ફાઇનાન્સ ક્ષેત્રના નિષ્ણાત